De Oude Gaaf (Olde Gaef) is zeer waarschijnlijk een oude watering die de dorpsgebieden van Opende en Doezum mede moest helpen ontwateren. Deze had daarmee mogelijk dezelfde functie als de ten noorden gelegen Oude Zijlroe. De naam lijkt na verloop van tijd vergeten geraakt, voor zover bij ons bekend staat het ook nergens op een kaart vermeld. Locatiebeschrijvingen in verschillende bronnen wijzen echter op een ligging tussen de oude Zijlroede en de Kaleweg en een west-oostelijke oriëntering van Opende richting Doezum1234 Als we de eerste kadastrale kartering, oude luchtfoto’s en recente satellietbeelden bekijken is er eigenlijk maar een enkele kandidaat-lijn in dit gebied die we vanaf Opende min of meer ononderbroken richting Doezum zien lopen, het kan bijna niet anders dan dat dit de Olde Gaef is. Van de loop is ter hoogte van het Blotevoetenpad in Opende dankbaar gebruikt gemaakt en vanaf de Jiltdijksreed loopt het Olde Syelroepad een stukje aan de Oude Gaaf. Ter hoogte van Opende lijkt de loop nog vrijwel intact te zijn. Verder richting Doezum is de loop minder goed te traceren en is deze ofwel al sinds lange tijd (gedeeltelijk) dichtgegooid. Ook kan het zijn dat de loop niet in dezelfde hoedanigheid of op dezelfde lijn heeft bestaan (zie figuur 1). Mogelijk vond men een aftakking richting de Zijlroe hier voldoende.
Al in 1610 wordt de Oude Gaaf (dan Olde Gaef, zie de transcriptie en figuur 2 hieronder) als zodanig genoemd5, waarmee de watering een 16-eeuws bestaan eigenlijk niet kan ontlopen. Het zou zomaar kunnen dat de oorsprong van de watering in de middeleeuwen ligt. Verder wordt het gebied ‘de Leege’ genoemd in de akte. Die naam is tegenwoordig ook niet meer gebruikelijk, maar heeft dezelfde betekenis als het gebied dat van oudsher de Leegen werd genoemd (nu nog sportpark de Leegens) even verderop in Doezum, namelijk die van laaggelegen gebied. De betekenis van het toponiem Olde Gaef is onduidelijk. Vergelijk in ieder geval de (Olde) Gave in Midwolde. Het eerste woord ‘olde’ heeft de betekenis als oud, ofwel ‘is reeds vervangen door nieuwe watergang’ (buiten gebruik of van minder belang, voorlaatst uitgegraven). De oorspronkelijke betekenis van ‘Gaef’ kan duiden op gaaf als in ‘gift’, een geschenk. Waarbij dit laatste interpreteerbaar kan zijn als: geschenk voor de waterhuishouding (erg van belang). Ook ‘ongeschonden’, ‘in goede staat’, ‘intact’ zou hier passen. Een watergang welke in de middeleeuwen als essentieel of nuttig werd gezien in het landschap lijkt hier niet onaannemelijk. Gezien de hier gereconstrueerde ligging in laaggelegen gebied zou dit logisch verklaarbaar kunnen zijn. Het is voorstelbaar dat men gedacht had een oplossing gevonden te hebben voor een slechte waterhuishouding.
Kaart van Oude Gaaf
Figuur 1.
Vermoedelijke loop van de Oude Gaaf in ononderbroken blauw, mogelijke verdere historische loop in blauwe stippellijn. Bij de reconstructie is gebruik gemaakt van het kadaster 1832, luchtfoto’s uit de tweede wereldoorlog en recente satellietbeelden.
Transcriptie Container
Ick Elijnk Fossema gritman over Vredewolt doe condt, bekenne en betuyge myt dessen opene vesegelen koepbrieve:
Dat voer mij in egener persoen sinnen gecoeme: Sijtije Ofrige en Grite sijn huijsvrouwe echteluyden dewelcke bele-
den en bekanden voer haer en haeren arfgename, hoe dat sy al in anno 1608 hadden verkoft, opgedragen en overge-
geven en de miste copsatspenyge aldoe ontrychtyget, het welcke hij alsnoch deden bij deesen droege op en ga-
ven oever doer cracht dese brievens ewilycken en arflycken Himcko Ypens en synnen arfgenamen: Een secker hir-
dt landes gelegen in Kuirigehornen, behoerende onder den clockslach van Doesum, myt den behuysinge daerop
stande, myt holt, stock, steen, sychbar en onsychbar in alles niet utbesondert alsoe Tamme Piters dat nu in huer-
rrewysse bewoent en gebruckende is alles al niet utbesondert daer Krye Thenga ten westen, Hyndrick Knotte
ten oesten naest geswettet synt. Streckende sudwert an Nordwijcker Leydyck, nordt an de Kaele wech; Noch het
acht math hoijlands gelegen in Doesemermeden daer salyge Harcko Ywema ant oesten en Mello Sijwerts int westen
naest geswettet synt. Streckende nordwart ant Olde Dyep, sudwart an de Sylroede; noch het twe math hoylandes in de Le-
gen daer Hindrick Knotte ten oosten, salyge Berent Jansson ten westen naest geswettet sint streckende nordt an de Lutke
Sylroede sudwart an de Kaele wech; noch het dri math hoijlandes in de Leege daer salyge Berent Jansson int
oeste Kryn Thynga ant westen naest geswettet sint. Streckende nordt an de Olde Gaef, in sudwert an de Kaele wech
Syt vorss. lant myt verss. behuysinge in haere swette begrepen beloenen wy Sytye en Grit verss. voer ons en onsen arfge-
name Himcko vorss. en synnen afgenammen vrij en verdych toe leveren hoede en waervoer alle theyde anspraech
die daer mijt richt ofte buijten richt op sprecke mochten, beholtlycken het tynde part so Hindrick Knotte dor
huijs en landen daer onferscheyden daer in heeft en dyt voer een summa van pennyngen als toe wese megede ha-
lf hundertdertien der gl. ider gl. YYIY st. ider st. vyer artyens die welcke wy Sytye en Grit verss. myt desen beaemen
ons volalen wal sinne betaelt, die lasten pennynck myt den ersten en bedancen Himcko verss. voer goede
op vochte folhait en betalinge. Sonder alle arge, lyst tot oirkund van deese hebbe ick gritman verss. myn
segel beneden aan dissen briff gehangen myt onderteckeninge myns naems den 27 may anno dusent
seshundert en tyn.
Elijnk Fossema
Kaart van Oude Gaaf
Figuur 2.
Akte uit 1610, transcriptie als boven.